Fot.1
Rama, typ char akteryzacji paćća
Indie
jako subkontynent stanowią olbrzymią
mozaikę różnych
grup etnicznych, językowych i wyznaniowych oraz
tradycji kulturowych. W
Indiach
- na przykład w Kerali -
spotyka się w sąsiadujących
ze sobą wioskach
dwa skrajnie różniące
się od siebie typy
tradycyjnych widowisk: szamańskie
jak np. bhuta, tejjam, mudijettu czy padajani
i klasyczne przedstawienia
indyjskiego teatru sanskryckiego takie jak kudijattam. Wymienione
typy widowisk są różne
pod względem organizacji,
treści, konstrukcji
zdarzenia scenicznego, scenerii i formy. Jedną
z tradycji klasycznych
jest Kathakali.
Kathakali
jest tradycją klasyczną
(w podstawowym tłumaczeniu
z języka malajalam, znaczy: opowiadanie, przedstawienie historii), powstała
na przełomie XVI i XVII wieku.
Jest więc, jak na realia
Indii, formą
młodą
(na przykład w
porównaniu do kudijattam, będąca obrzędową
jeszcze sztuką świątynną,
której początki przypadają
na pierwsze
wieki pierwszego tysiąclecia
po Chrystusie). Jak wynika z dawnych
przekazów, władca Kattarkara
zapragnął wystawić
na swym
dworze
krysznanattam, ale niestety odpowiedź
zamorina/samutiri była odmowna.
Zamoir stwierdził bowiem, że
sztuka będzie nie zrozumiana ze
względu na zbyt małe
wykształcenie ludzi z
południa. Radża Kattarkara
znieważony odmową
zaczął tworzyć
nową tradycję
teatralną oparta,
na malajalam. Pierwszymi aktorami kathakali byli Najarowie (wojownicy).
Niezwykle wyćwiczeni,
służący
swemu panu w walce, a w czasach
pokoju na scenie. Gra aktorska oparta była
na kalaripajattu - starokeralskiej
szkole walki, powstałej
w XII wieku, a prężnie
rozwijającej się
na przełomie
XV i XVI wieku. Sztuka kalaripajattu wytworzyła
osiem rodzajów
ćwiczeń
nóg, cztery rodzaje skoków oraz cztery
typy kroków. Z
połączenia
i przemieszania elementów powstało
dwanaście
sekwencji ruchowych,
wykorzystywanych na polu walki. Wstępem
do walki było osiem
pozycji wyjściowych
(dynamiczne ruchy). Pozycje od nazw zwierząt
(np. słoń,
lew, koń,
czasem bardzo przypominające
ich ruchy). Wszystkie
zasady walki i prawidła
rządzące
treningiem legły
u podstaw ruchu
tanecznego Kathakali. Żołnierski
etos ruchu na scenie był powodem,
dla którego nie grały
w kathakali kobiety. Nie mogły
być one ani
muzykami ani aktorkami. Wszystkie role kobiece odgrywali
mężczyźni.
Dziś jednak
jest inaczej. W miejscowości
Tripunthura istnieje nawet
kobiecy zespół
kathakali. Źródłem
inspiracji dla tej sztuki scenicznej
były
także
znacznie starsze teatry sanskryckie (teatr kudijattam),
a także
obrzędowe
widowiska Kerali (tradycja tejjam).
„Widowiska
kathakali przedstawiane są
przez objazdowe zespoły
ze
stanu Kerala. Sezon trwa od połowy
grudnia do połowy
kwietnia”.
1Zob:
K., Renik Śladem
Bharaty, Warszawa 2001,s.
157.
Reszta
roku zarezerwowana jest przez artystów na trening, bardzo intensywny
i wyczerpujący
fizycznie (szczyt, podczas którego trening jest najintensywniejszy
przypada na okres od czerwca do sierpnia). Pora deszczowa
to okres poddawania ciała
masażom,
mającym
zapewnić ciału
elastyczność.
Nauka kunsztu aktorskiego trwa około
dziewięciu
lat. Chłopcy
w wieku siedmiu- dziewięciu
lat zaczynają już
naukę
rzemiosła kathakali.
Podobno w tym wieku ciało
człowieka
jest najbardziej podatne na
ćwiczenia
gimnastyczne i efekty masażu,
które w tej tradycji są nieodłącznym
elementem przygotowującym
młodych
ludzi do wykonywanego
przez nich przyszłego
zawodu. W Kerali istnieje wiele renomowanych
zespołów
kathakali, mających
swoje szkoły
muzyczne i
aktorskie.
Szkoły
różnią
się
od siebie, ale wszystkie są
w stanie zaprezentować
publiczności
żelazny
repertuar kathakali, liczący dwadzieścia
kilka przedstawień
Przedstawienia są
grane zarówno nieopodal
świątyń,
jak i w salach teatralnych (niegdyś
obowiązywały aktorów
i muzyków ograniczenia kastowe, dziś
już
się
od nich odchodzi, a
dawne rytuały,
których niegdyś
obowiązkowo
przestrzegano,
sprawowane
są już
naprawdę
rzadko). Tradycja ta w pewnym sensie ewoluuje,
nie pozostając
w formie skostniałej.
Kathakali
jako forma klasyczna jest uwarunkowana tradycją wywodzącą
się z Natyaśastry
- Traktatu o teatrze i dramacie. Ten tekst liczy
36 rozdziałów, 60 tys.
wersetów, a każdy rozdział
poświęcony
jest innemu
zagadnieniu. Znaleźć tam
możemy wiedzę
na temat samych technik
gry aktorskiej: gestu, mimiki, tańca,
muzyki, kostiumu. W Natyaśastrze
znaleźć można
wytłumaczenie dotyczące
idei i techniki wznoszenia
budynków teatralnych, wyglądu
sceny, widowni (treść
drugiego
rozdziału), koncepcji
struktury dramatu. Autorstwo owego utworu
przypisuje się Bharacie III
wiek n e.
Najważniejszym
środkiem ekspresji w
klasycznym teatrze indyjskim
są: skodyfikowany język
gestów (składający
się ze znaków prostych
i złożonych,
z których powstają określone
oraz umowne ruchy ciała),
melorecytacja i przekazywanie nastroju, uczuć
i emocji za pomocą ekspresji
twarzy-min (sattwika abhinaja).
Istnieje osiem głównych wyrazów
twarzy obrazujących
bhavy - nastroje, stany emocjonalne: śringara
oznaczająca
miłość,
karua - litość,
smutek, rudra - gniew, vire - męstwo
i bohaterstwo, vira, bhayanaka - trwoga i strach, bibhatsa - wstręt
i odraza, adbhuta - zachwyt i zdumienie, śanta
- spokój). Vacika
abhinaya,
to melorecytacja. Bardzo istotnym środkiem
przekazu jest także
niezmiernie abstrakcyjny, nierealistyczny kostium i charakteryzacja (aharja
abhinaja).
Fot.2,
Bali, typ charakteryzacji ćuwanna
tadi
Sztuki
Kathakali tworzone były
w języku
malajalam, co było wielkim przełomem,
gdyż do
XVI wieku utwory pisane i wykonywane były
tylko w sanskrycie.
Utwory kathakali oparte są
na eposach: Ramajanie, Mahabharacie
oraz Bhagawata purana. Podstawowym zadaniem aktora jest
przekład śpiewanego
na skodyfikowany system gestów i tańca (angika
abhinaja). Plastyka ruchu scenicznego aktora została rozbudowana,
jest bardziej dynamiczna (ekspresyjna), przez fakt, iż aktor
na scenie nic nie mówi. Skupia na sobie wzrok obserwatora. Dlatego
tak ważne są:
kostium i charakteryzacja, to one mówią
o
statusie
majątkowym postaci (bohatera),
one określają
jego przynależność
do kasty czy też mówią
widzowi czy bohater jest postacią pozytywną
czy też negatywną.
Lokalny widz doskonale zna treść utworów
wykonywanych na scenie, zna również
konwencję.
Kostium
i charakteryzacja są jakby
„przewodnikiem”
po postaciach, nie
ma tu miejsca na dowolność.
Wprowadzenie nawet najmniejszych zmian
doprowadzić mogłoby
do zakłóceń
procesu komunikacji. Wszystkie
części widowiska są
istotne, współgrają
i uzupełniają
się nawzajem,
tworząc nierozłączną
całość.
Typy postaci są stałe,
jak stały jest
świat mityczny, z których się
wywodzą. Bohater jest
wyrazisty: albo zły
albo dobry, gwałtowny albo
łagodny. Postaci zbudowane są
na
zasadzie
antynomii. Są w pełni
skonwencjonalizowane, dzieląc
się na rozmaite
kategorie: bohaterów (amantów), heroiny (amantki), wysokich urzędników,
błaznów, kurtyzany itp.
Bohaterowie - jak bogowie lub demony
- mogą występować
pod zmienioną postacią.
O statusie bohatera
mówi kostium i umowna charakteryzacja. Są
one równie silnie skonwencjonalizowane
jak ruchy, intonacja głosu,
rekwizyty, czy też już wspomniane
wyżej
stany emocjonalne. Tło
do przedstawień
kathakali jest
czarne lub białe
(jeśli
widowiska odbywają
się
w teatrze lub w zamkniętej
przestrzeni), jednokolorowe, brak jest scenografii, na
początku
przedstawienia na scenie znajduje się
oliwna lampa za którą podtrzymywana
jest pięciokolorowa
kurtyna, gdy zostaje ona rzucona na ziemię
rozpoczyna się
przedstawienie, które trwa około
10 godzin. Nikła
scenografia,
brak ostrych kolorów, stonowanie tła
tworzą kontrast
dla bogato
zdobionych, mocno pozłacanych
kostiumów - ciężkich, masywnych,
o bogatych kolorach. Idealnym dopełnieniem
kostiumu jest całkowita
charakteryzacja - makijaż
bohatera; kolor, intensywność
barwy mają
swoje odzwierciedlenie w nastroju czy w
charakterze postaci, mówią
np. o jego bohaterstwie czy też
o tchórzostwie. Ale również rekwizyty
tworzące dodatkowe znaczenie,
zawsze przypisane są odpowiedniej
postaci. Widać więc,
że najważniejszą
rolę odgrywa w kathakali
aktor, a raczej jego wygląd.
Za pomocą ruchu ciała
w tym mudr
(gesty
dłoni) i ras (ruchy gałek
ocznych) – przekazuje on
niezwykłe opowieści,
wyrażając
całe wachlarze uczuć
postaci scenicznej. Mistrzostwo
osiąga się
po wieloletnim treningu, który sam w sobie jest rytuałem
(w Natyaśastrze
poświęconych
jest na opis nauki i praktyki aktorstwa
aż pięć
rozdziałów). Dłonie
umalowane (poczerwienione - poróżowione)
są w tak charakterystyczny
sposób, by podkreślały
mudry, które
z kolei stają się
nieodłączną
całością
z kostiumem. Zewnętrzność aktora,
jego sceniczny wizerunek uzupełniają
zaś śpiewy muzyków, grających
na bębnach. Ubrani są
oni w białe stroje
(często przewiązane w
pasie), stoją nieruchomo,
dając pole do popisu aktorom
(istnieją tam realnie
jako część scenografii,
niejako żywy dodatek do
przestrzeni
scenicznej).
Aktor spełnia rolę
prezentacyjną, jest on
niczym ruchomy wieszak
dla całego bogactwa
charakteryzacji. Kostium to już nie
tylko tkanina
i kilka dodatków, to nastrój, pozycja społeczna,
charakter spektaklu.
Charakteryzacja opowiada swoją własną historię. Poprzez zewnętrzność
opowiedziany zostaje stan duszy i wnętrze postaci. Ten zabieg
w znacznej mierze ułatwia zrozumienie i pozwala na przeniesienie
się w głąb tradycji, obrzędowego rytuału przeszłości.
Widoczny jest silny kontrast pomiędzy ubogą, nikłą scenografią oraz bogatym kostiumem i makijażem. Aktor prezentując swoją kreację artystyczną jest sam na nagim tle, co uwypukla jego istotę oraz wagę dla całości widowiska.
Autor
tekstu:
K.
Wójcik dla www.kreatywnepiny.pl
Treść
tekstu jest chroniona prawami autorskimi, jakiekolwiek wykorzystanie
tekstu w celach nieznanych autorce będą skutkować wezwaniem do
zapłaty oraz przesłaniem informacji do najbliższego sądu
rejonowego w celu uzyskania odszkodowania;
Czytelniku:
szanuj cudzą pracę i przestrzegaj praw autorskich!
Jesli
chcesz wykorzystać ten bądź inny tekst znajdujący się na
stronie, użyj zakładki kontakt i prześlij swoją propozycję dla
autora.
Bibliografia:
1.
Renik Krzysztof, Kathakali, sztuka indyjskiego
teatru, Warszawa,
1994.
2.
Renik Krzysztof, Śladem
Bharaty. Warszawa, 2001.
3.
Richmond Farley, Teatry Wschodu.
W: Russell Brown John, Historia
Teatru,
Warszawa, 1999
4.
Swami Bhaktil Vikasa, Ramajana,
2005
5.
Zarrilly Philip, Kathakali
Complex: Actor, Performance and Structure,
New
Delhi India, 2003
6.
1.http://vrinda.net.pl/skrypty/print.php?id=389, Vrinda, Damayanti
dasi,
Kudijattam
najstarszy teatr świata,
(05.03.2002)
Zobacz także:
Wizerunek homoseksualisty w twórczości Dereka Jarmana Tricksteryzm w malarstwie Witkacego